افراد را به طور کلّی، به سه گروه می توان تقسیم کرد:

الف:افرادی که خود را «از هر جهت کامل می دانند!» و با وجود نقص های مختلف، به آنها توجّه ندارند، خود را سرآمد و خبره می پندارند از دیگران بی نیاز می دانند، نه آگاهی به عیب دارند و نه برای رفع آنها اقدام می کنند!

آن کس که نداند و نداند که نداند در جهل مرکّب،ابـد الدّهر بماند

ب: اشخاصی که عیب و ایرادهای خود را احساس کنند و اگر دیگران تذکر دهند و گوشزد کنند با تواضع و فروتنی می پذیرند و برای رسیدن به مقام بالاتر، با کوشش فراوان، در صدد رفع آنها برمی آیند.

ج:افرادی که عیب و نقص هایی در وجود خویش احساس می کنند، یا از ترس گرفتار شدن به لغزش، یا از بیم مبتلاشدن به وضع بدتر، از دیگران می خواهند که عیب و ایرادها را به آنان یادآور شوند و به یاری آنان بشتابند، این حالت عالی ترین روحیه و بلندترین فرهنگ زندگی ساز است.

اکنون مسأله برطرف کردن عیب ها و راه های چاره را، به طور خلاصه مطالعه می کنیم:

1. برای تکامل
همه ما، برای رسیدن به تکامل انسانی آفریده شده ایم،امّا نداشتن آگاهی لازم، پیروی از هوای نفس، قانع شدن به منافع مادّی زودگذر و گاهی دوستان ناباب، ما را از هدف مقدس باز می دارد.

جان لاباک آویبوری (1834 ـ 1913 م) دانشمند بزرگ انگلیسی که کتاب «در جست و جوی خوش بختی» او ده ها بار چاپ شده و به زبان های معروف دنیا ترجمه گردیده، می نویسد:«ما را برای تکامل آفریده اند، باید همیشه احساس کنیم که امروز بهتر از دیروز هستیم و در عین حال، برای فردا نقشه عالی تر و بهتر طرح کرده باشیم».1

قرآن کریم با تعبیر:«قد افلح من زکّیها».یعنی با برطرف نمودن معایب و کاستی ها و تزکیه نفس، ما را به فلاح و تکامل انسانی رهنمون ساخته است.(سوره شمس،آیه9)

2. خطر بزرگ
امام علی (ع) فرموده:«جَهلُ المرءِ بِعُیوبِه من اکبر ذنوبه».2

ناآگاهی انسان به عیب هایش، از بزرگ ترین عیب های اوست.

همچنین فرموده:«من اشدِّ عُیوب المَرء أن تخفی علیه عُیوبُهُ»3

از بزرگ ترین عیب های انسان این است که عیب هایش برای او پنهان [ناشناخته] باشد.آویبوری، می نویسد:«ما غالبا از فرط نادانی معایب خود را نادیده می گیریم و پرده ای از غفلت و تجاهل روی آن می کشیم تا به این وسیله، خود را گول بزنیم، واقعاً تعجّب آور است!».4

اگر نسبت به معایب اخلاقی و رفتاری خویش ناآگاه باشیم، یا آنها را نادیده بگیریم، یا با پنهان ساختن آنها خود را فریب دهیم، بزرگ ترین ضربه را به خود وارد آورده ایم و خطرناک ترین کار را مرتکب شده ایم!

3. فرا فکنی و حق گریزی
افرادی که به معایب و نواقص خویش توجّهی ندارند و برای رفع آنها انتقاد پذیر نیستند و اقدامی صورت نمی دهند، غیر از این که خود را از رسیدن به «تکامل انسانی» محروم ساخته اند، گاهی برای مسئولیت گریزی، مرتکب فرا فکنی می شوند و آن گاه که در زندگی، با موانع و تلخی ها مواجه می شوند، همه گناهان را به گردن دیگران یا «زمانه» می اندازند و در بیان امام علی(ع) آنان «اشرار» معرفی شده وآن حضرت می فرماید:«افراد شرور پیوسته در مقام عیب جویی دیگران هستند و به خوبی های آنان توجّهی ندارند؛مانند «مگس» که جاهای سالم و تمیز بدن را رها می کند و روی نقطه آلوده و چرکین می نشیند».5

ثانیاً، با توجه به چنین روحیه ای، وقتی افراد معیوب، خود را ناموفّق و به تنگنا رسیده احساس می کنند، برای فرار از مسئولیت، همه گناهان را به گردن دیگران می اندازند، تا بلکه بدین وسیله خود را تسکین داده و تبرئه کنند! در اشعاری که از امام رضا (ع) وارد شده، می خوانیم:

یعیـبُ النّاسُ کُـلُّهُم زمـان و ما لِزمـانَنا عَــیبُ سـوان

نَعیبُ زَماننا و العیـب فین

و لو نَطَقَ الزَّمانُ بنا هجانا6

مردم، زمانه و روزگار را معیوب می شمارند، در حالی که در روزگار، عیبی غیر از بدی های ما، چیزی وجود ندارد؛ما به عیب جویی زمانه می پردازیم، در حالی که عیب ها در خود ماست و اگر زمانه زبان باز کند، به استهزای ما می پردازد.

به راستی، گرگ ها گوشت دیگری را نمی خوریم، ولی بعضی از ماها، گوشت دیگران را آشکارا می خورند! ما برای فریب دادن دیگران، از عطر خوشبو استفاده می کنیم! وای به حال ما،اگر غریبه ای بیاید و ما را با این وضع دردناک ببیند!

4. راه های درمان
برای برطرف کردن عیب ها و نواقص فکری و اخلاقی و رفتاری و فرهنگی که موجب می شود، مورد بی مهری و تنفّر دیگران واقع شویم و زندگی ما با تلخی و ناکامی دست به گریبان گردد، راه های تجربه شده و مفیدی به نظر می رسد،که با استفاده از احادیث اسلامی و نظریه دانشمندان ، آن را با دقّت مورد مطالعه قرار می دهیم.

الف:باید توجه داشته باشیم که به قول جان لاک :«در مدرسه بزرگ طبیعت، ما سر و پا در جهل و بی خبری فرو رفته ایم و از اسرار وجود، چیزی نمی دانیم»7 معلومات ما چون قطر دایره است و مجهولات ما چون محیط آن، هر چه قطر دایره را بزرگتر کنیم، محیط چند برابر بزرگ تر می شود، شاید در آینده فرزندان ما بتوانند بیشتر از ما، در این راه پیش بروند و از اسرار کائنات،حقایق تازه ای کشف کنند، ولی ما با نهایت تأسف باید اعتراف کنیم که در این خصوص چیزی نمی دانیم.8

بنابراین، شرط نخست در رفع معایب و خودسازی، اعتراف و اعتقاد به ناآگاهی و دانایی های اندک ما در اسرار پهناور جهان هستی،و تصمیم گیری جدّی برای رفع آنهاست.

ب:برای رفع معایب و در نتیجه خودسازی، باید به «درون خویش فرو رویم» و این سخن عمیق «آندره ژید» نویسنده مشهور فرانسوی و برنده «جایزه ادبی نوبل» 1945 میلادی را به خاطر بسپاریم که گفته است:«نیروی حیرت انگیزی در ذات انسان نهفته است، پیوسته تکرار کن:همه چیز، به خودم بستگی دارد.»9

درد و درمان ما، در وجود خود ما قرار دارد،باید نقاط مثبت را شناخته و تقویت کنیم و نیز معایب و نقاط ضعف را شناخته، به تدریج ریشه کن گردانیم و قدم بر پلّه های تکامل گذاریم.

ج:اگر خود را «انسان کامل» و مصون از لغزش و گناه نمی دانیم، باید سخنان «دیل کارنگی» دانشمند معروف را با دقّت مورد مطالعه قرار دهیم که نوشته است:«آدم های ضعیف النفس از انتقاد می هراسند و وحشتناک می شوند، ولی مردم دانا به انتقاد و خورده گیری دیگران رغبت نشان می دهند و از آنها نکته ها می آموزند… آیا شما فقط درس زندگی را از کسانی آموخته اید که از شما تعریف کرده؛ محبت نموده و مطیع نظر شما بوده اند؟… ما مخلوق منطق و استدلال نیستیم، بلکه زاییده احساساتیم، عقل و منطق ما، همچون قایق بادبانی، در دریای تاریک و طوفانی احساسات بالا و پایین می رود.آدلن وایت، روزنامه نگار معروف آمریکایی، پس از پنجاه سالگی گفت:«جوانی بودم پرمدّعا، عصبانی، مغرور، کهنه پرست و خودپسند! وقتی که «آلبرت انیشتین» فیزیک دان و فیلسوف آلمانی (1879ـ 1955م) و برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک 10،در عقاید خود 99 درصد اشتباه می کند، ممکن است تو نیز 80 درصد اشتباه کرده باشی و سزاوار انتقاد باشی، حالا که اشتباه کرده ای، باید از انتقاد کننده، شکرگزار هم باشی و از آن عبرت بگیری.11

د:مراقبه و محاسبه، برای رفع تدریجی معایب و کاستی ها، یکی دیگر از راه های بسیار لازم و مؤثّر است.

امام علی (ع) قرن ها پیش فرموده:«علی العاقل أن یحصی علی نفسه مساویها فی الدین و الرّأی و الأخلاق و الأدب، فیجمع ذلک فی صدره، أو فی کتاب و یعمل فی إزالتها».12

بر شخص عاقل لازم است که بدی ها و عیب های خویش را در امر دین، فکر و اندیشه و اخلاق و ادب شمارش(و محاسبه) کند و آنها را در سینه خود، یا در صفحه کاغذی یادداشت نماید و برای برطرف کردن آنها (به تدریج) اقدام نماید.

دیل کارنگی هم نوشته است:«اشتباهات و خطاهای خود را در دفتری ثبت و یادداشت کرده و از کارهای خود انتقاد (و آنها را رفع) کنید».13

دکتر الکسیس کارل(1873 ـ 1941م) فیزیولوژیست و جرّاح معروف فرانسوی و برنده جایزه نوبل پزشکی، برای رفع معایب و نواقص سفارش می کند:«همانطور که تاجر دفتر دخل و خرج خویش و دانشمند اوراق تجارب خود را به دقّت تنظیم می کند، هر فردی فقیر و غنی، پیر و جوان، عالم و جاهل، باید هر روز، خوبی ها و بدی های انجام یافته، به خصوص میزان شادی یا رنج، اضطراب یا آرامش، کینه یا محبّتی را که در دوستان و هم نوعان خود تزریق کرده است، ضبط نماید.فقط با اجرای صبورانه این روش هاست که جسم و جان ما تغییر پیدا می کند».15 و معایب رفع می گردد.

هـ:تقاضای انتقاد و عیب جویی برای شناختن عیب ها و نقص ها، بزرگ ترین خصلت های متعالی انسانی است و از امتیازات فرهنگ درخشان اسلامی است.

امام صادق (ع) فرموده:«أحبُّ إخوانی الی من أهدی إلی عُیوبی».14

محبوب ترین برادران من، نزد من کسی است که عیب های مرا برایم به ارمغان بیاورد.

د ر حالی که ما امام جعفر صادق (ع) را معصوم و بدون هر گونه لغزش و عیبی می دانیم، امّا آن حضرت، این درس بزرگ را به ما آموخته است که نه تنها از انتقاد و عیب جویی مخلصانه دیگران نسبت به خود، نباید ناراحت و آزرده خاطر شویم، بلکه با کمال تواضع و فروتنی، آن را «هدیه و ارمغان» تلقّی کرده و درصدد رفع آنها برآییم.

آینه گر عیـــب تـو بنمـود راسـت خودشکن آئینه شکستن خطاست

و:تغییر چشم انداز،یعنی از میان نقاط منفی و سیاه در زندگی، نقاط مثبت و روشن و زیبا را برگزینیم. راه بسیار مفیدی است که با یک آگاهی لازم و یک اراده شجاعانه می تواند ما را، از تنگنای کم ظرفیتی و عیب جویی های زشت و بد بینانه نجات دهد.

1. در جست و جوی خوش بختی، ص 67.

2. بحارالانوار، ج 75، ص 91.

3. غرر الحکم،ص 799.

4. در جست و جوی خوش بختی، ص 41.

5. سفینة البحار، ج 3، ص 736.

6. بحارالانوار، ج 49، ص 111.

7. در جست و جوی خوش بختی، ص 242.

8. همان، ص 249.

9. روزنامه ایران، 20/4/1384؛شماره 3187، ص 24

10. چهره درخشان، ج 1، ص 99.

11. چگونه تشویش و نگرانی را دور کنیم؟، ص 248.

12. غرر الحکم، ص 509.

13. چگونه تشویش و نگرانی را دور کنیم؟، ص 249.

14. راه و رسم زندگی، ص 118.

15. سفینة البحار، ج 3، ص 734، بحارالانوار، ج 75، ص 249.

کلمات کليدي: انتقاد انتقاد پذیری و عیب‌گیری تکامل برنده جایزه نوبل رفع عیب امام 12