ین سوره با مسأله احیای مجدد مردگان در روز رستاخیز شروع می شود و عجیب بودن تجدد حیات انسان پوسیده و خاک شده را،از دیدگاه بشر نشان می دهد و این که چگونه مردمانی که در طول تاریخ، کلام منذرین را تکذیب می کردند، گرفتار آثار و عواقب آن شدند.بنابراین، سوره همراه با تهدید و هشدار است.

علامه طباطبایی در آغاز سوره «ق» می نویسد:«این سوره مسأله دعوت انسان را بیان می کند و به آنچه در این دعوت است اشاره می کند، یعنی انکار مشرکان به معاد و تعجبی که از آن داشتند که انسان بعد از مردن و خاک شدنش،چگونه دوباره زنده می شود و به همان صورت و وضعی که قبل از مرگ بوده،برمی گردد.آنگاه تعجب آنان را رد می کند که علم الهی محیط به ایشان است.»1 و در ادامه می نویسد:«آنگاه منکران را تهدید می کند به اینکه،اگر به راه نیایند بر سرشان همان خواهد آمد که بر سر امت های گذشته آمده و آن گاه برای بار دوم باز به علم و قدرت خدای تعالی پرداخته و از راه تدبیری که در خلقت آسمان ها و آراستن آنها به کار برده و نیز تدبیری که در خلقت زمین و گیاهان نر و ماده و همچنین فرستادن باران و تأمین روزی بندگان و زنده شدن زمین به وسیله آب و… علم و قدرت خود را اثبات می کند».2

از آنجایی که موضوع اصلی سوره،حیات مجدد انسان در عالمی دیگر است، مسأله علم و آگاهی به عملکرد انسان در حیات دنیایی مطرح می گردد، زیرا اگر علم و آگاهی و ثبت و ضبطی ممکن نباشد، جزا محال می گردد.بنابراین موضوع علم الهی به عنوان یکی از پایه های قیامت در این سوره مورد تأکید قرار می گیرد.

«قد علمنا ما تنقص الارض منهم وعندنا کتاب حفیظ؛به یقین ما می دانیم آنچه را زمین از بدن آنها می کاهد و نزد ما کتابی است که همه چیز در آن محفوظ است ».(سوره ق، آیه 4)

خالق انسان، از اسرار درون مخلوق و وسوسه ای که در دلش می گذرد،نشانه می آورد: «و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن اقرب الیه من حبل الورید؛ما انسان را آفریدیم و وسوسه های او را می دانیم و ما به او از رگ گردن نزدیکتریم».(آیه 16)

و بالاخره برای آسودگی پیامبر که از تکذیب کافران دلتنگ شده است،علم پروردگار را نسبت به آنچه می گوید تصریح نموده و می فرماید:«نحن اعلم بما یقولون؛ ما به آنچه آنها می گویند،آگاه تریم».(آیه 45)

و در انتها چگونگی علم و آگاهی فرشتگان موکلی که در سمت راست و چپ انسان قرار دارند،بیان می کند.«اذ یتلقی المتلقیان عن الیمین و عن الشمال قعید، ما یلفظ من قول الاّ لدیه رقیب عتید؛(به خاطر بیاور) هنگامی که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می کنند.انسان هیچ سخنی را به میان نمی آورد مگر آنکه همان دم فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت و (ضبط آن) است ».(سوره ق، آیه 17 و 18)

سوره مبارکه «ق» بطور کامل و یکپارچه درباره زندگی پس از مرگ و احیای مردگان در روز رستاخیز است و اگر اشاره ای هم به آیات طبیعی در زمین و آسمان شده برای اثبات حرکت جهان به سوی این مقصد است و اگر از نزول باران و احیای زمین در بهاران نشانه می آورد،برای تذکر این قیاس است که خروج شما نیز در روز قیامت چنین است.«و احیینا به بلدةً میتاً کذلک الخروج؛به وسیله باران سرزمین مرده را زنده کردیم(آری) زنده شدن مردگان نیز همین گونه است».(سوره ق، آیه 11)

و اگر از اقوام متعدد گذشته وقایعی نقل می کند.برای این است که همه تکذیب کنندگان، سرانجام گرفتار عذاب شدند:«کذّبت قبلهم قوم نوح و اصحاب الرس و ثمود.و عاد و فرعون و اخوان لوط. و اصحاب الایکة و قوم تبع کل کذّب الرسل فحق وعید؛(ای رسول از تکذیب غمگین نباش که) قوم نوح و اصحاب رس و قوم ثمود رسولان خود را تکذیب کردند و قوم عاد و فرعون و برادران لوط و اصحاب ایکه و قوم تبع (پادشاه یمن) همه رسولان حق را تکذیب کردند تا وعده عذاب حق بر آنها حتم و واجب گردید.»(سوره ق، آیات 12ـ14)

بقیه مطالب سوره نیز تماماً در خدمت اثبات همین مطلب است که بازگشت همه پدیده ها به سوی خداست و سرانجام در «یوم الخروج» انسان ها برانگیخته شده و به حساب اعمالشان خواهند رسید:«یوم یسمعون الصیحة بالحق ذلک یوم الخروج.انا نحن نحیی و نمیت و الینا المصیر؛روزی که خلق آن صیحه را به حق بشنوند آن روز هنگام خروج از قبرهاست.البته ما خلق را زنده ساخته و می میرانیم و بازگشت همه به سوی ما است.» (سوره ق، آیات 42 ـ 43)

قابل توجه است که این سوره با سوگند به قرآن شروع و با پند دادن به وسیله قرآن خاتمه یافته است.«فذکّر بالقرآن من یخاف وعید؛پس آن کس را که از وعده عذاب قیامت ترسان است به آیات قرآن متذکر ساز.»در تفسیر مجمع البیان آمده است:«پس از آنکه خداوند سوره حجرات را با یادآوری ایمان و شرایط آن برای بندگان ختم فرمود این سوره را با یاد نمودن چیزهایی که ایمان به آن واجب است مانند قرآن و ادله توحید شروع کرد».3

بطور کلی محور بخش های این سوره معاد است که به شرح زیر می باشد:

1. انکار و تعجّب کافران از مسأله معاد؛

2. استدلال به مسئله معاد از طریق توجه به نظام آفرینش و مخصوصاً احیای زمین های مرده به وسیله باران؛

3. استدلال به مسأله معاد از طریق توجه به خلقت نخستین؛

4. استدلال به مسأله ثبت اعمال و اقوال برای روز قیامت؛

5. مسائل مربوط به مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر و چگونگی برخورد با کفار در جهان آخرت؛

6. بیان گوشه ای از حوادث قیامت و اوصاف بهشت و جهنم؛

7. اشاره به حوادث تکان دهنده در گذشته و خلقت آسمان و زمین؛

8. دعوت مردم به صبر و پایداری و به پا داشتن نماز و پندگیری به وسیله قرآن؛

1 و2. علامه طباطبایی، المیزان504 و 503. 3. طبرسی، مجمع البیان 9/200.

کلمات کلیدی: تکذیب سوره مسأله دعوت انسان مرده مسأله احیا مجدد مرده معاد انسان سوره ( ق )